تحلیل فاندامنتال با ورود تکنولوژی به دنیای سرمایهگذاری اهمیت زیادی پیدا کرده است. تحلیلگران به ابزارها و روشهای مختلفی برای ارزیابی بازارها و داراییها نیاز دارند که در مجموع به آن فاندامنتال میگویند. یکی از مهمترین و کاربردیترین روشهای تحلیلی، تحلیل فاندامنتال یا تحلیل بنیادی است.
اما تحلیل فاندامنتال چیست؟ چطور میتوان از آن در بازار ارزهای دیجیتال استفاده کرد؟ چه تفاوتی با تحلیل تکنیکال دارد؟ در این مقاله، تمام آنچه باید درباره فاندامنتال بدانید را بررسی میکنیم تا بتوانید با دیدی باز در این بازار پرنوسان تصمیمگیری کنید.
تحلیل فاندامنتال چیست؟
تحلیل فاندامنتال (Fundamental Analysis) روشی برای بررسی ارزش واقعی داراییها در بازارهای مالی است. این نوع تحلیل به جای تمرکز بر نمودار قیمت و الگوهای آن، به بررسی عوامل زیرساختی و بنیادی یک دارایی میپردازد. در واقع، تحلیل فاندامنتال تلاش میکند با مطالعه عواملی مثل وضعیت اقتصادی، شرایط بازار، عملکرد شرکتها یا پروژهها و سیاستهای کلان، ارزش ذاتی یک دارایی را مشخص کند.
در بازارهای سنتی مانند بورس، این تحلیل شامل بررسی صورتهای مالی، درآمد شرکتها، بدهیها و چشماندازهای رشد آنهاست. اما در بازار ارزهای دیجیتال، داستان کمی متفاوت است. در ادامه به بررسی کامل تحلیل فاندامنتال در حوزه ارزهای دیجیتال میپردازیم.

تحلیل فاندامنتال ارز دیجیتال
تحلیل فاندامنتال ارز های دیجیتال به بررسی عواملی میپردازد که ارزش واقعی یک ارز دیجیتال را مشخص میکنند. برخلاف بازارهای سنتی، ارزهای دیجیتال معمولا شرکتهای سنتی پشت خود ندارند، بلکه پروژههایی متنباز و غیرمتمرکز هستند. به همین دلیل، تحلیل فاندامنتال در این حوزه بر دادههای متفاوتی متکی است.
از جمله فاکتورهای مهم در تحلیل فاندامنتال ارزهای دیجیتال میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- تیم توسعهدهنده و تجربه آنها
- نقشه راه (Roadmap) پروژه
- میزان پذیرش عمومی و مشارکت جامعه
- کاربرد واقعی پروژه یا ارز
- فناوری مورد استفاده
- توکنومیکس
- حجم معاملات و نقدینگی
- میزان استخراجشده و توزیع توکنها
متغیرهای مورد نیاز برای تحلیل فاندامنتال ارز دیجیتال
برای انجام تحلیل فاندامنتال دقیق، نیاز به بررسی متغیرهای متعددی داریم. در ادامه مهمترین متغیرهایی که باید بررسی شوند را معرفی میکنیم:
مارکت کپ (Market Cap)
مارکت کپ یا ارزش بازار یکی از مهمترین شاخصها برای سنجش اهمیت یک ارز دیجیتال در مقایسه با سایر پروژهها است. این مقدار از حاصلضرب قیمت فعلی هر واحد توکن در تعداد کوینهای در گردش (Circulating Supply) به دست میآید. مارکت کپ بالا نشاندهندهی ثبات نسبی، مقبولیت بیشتر در بازار و سابقهی طولانیتر پروژه است؛ اما لزوما به معنای فرصت سرمایهگذاری خوب نیست. در مقابل، پروژههایی با مارکت کپ پایین با وجود پتانسیل رشد بالا، با ریسک بیشتری همراه هستند.
حجم معاملات (Volume)
حجم معاملات میزان خرید و فروش یک ارز دیجیتال را نشان میدهد. والیوم بالا علاقه بیشتر معاملهگران و نقدینگی رمزارز را نشان میدهد. در واقع ورود و خروج سرمایه راحتتر انجام میشود. در بازارهایی با حجم پایین، احتمال نوسانات شدید قیمت، دستکاری بازار (Manipulation) و دشواری در خرید یا فروش دارایی بیشتر است. بنابراین، تحلیل حجم معاملات به عنوان مکمل مارکت کپ، نمایی از فعالیت روزانه است.
میزان عرضه (Circulating Supply & Total Supply)
در تحلیل فاندامنتال، بررسی عرضه فعلی (Circulating Supply) و مقایسه با عرضه کل (Total Supply یا Max Supply) اهمیت زیادی دارد. اگر بخش زیادی از عرضه نهایی هنوز آزاد نشده باشد، در آینده با افزایش عرضه و فشار فروش مواجه میشویم که بر قیمت تاثیر منفی دارد. همچنین پروژههایی که برنامه زمانبندی مشخصی برای آزادسازی توکنها (Token Unlocking Schedule) دارند، شفافتر هستند و راحتتر میتوان تاثیر توزیع توکن در آینده را پیشبینی کرد. بررسی توکنهای قفلشده، توکنهای تیم توسعه و نحوه تخصیص اولیه، از دیگر نکات مهم هستند.
فعالیت در شبکه (On-chain Data)
دادههای درونزنجیرهای یا On-Chain اطلاعات دقیقی درباره عملکرد واقعی یک پروژه در شبکه بلاکچین ارائه میدهد. برخی از مهمترین شاخصهای فعالیت شبکه عبارتند از:
هشریت (در پروژههای اثبات کار): هشریت بیانگر امنیت و قدرت محاسباتی شبکه است. تحلیل این دادهها کمک میکند تا بفهمیم، آیا پروژه واقعا توسط کاربران استفاده میشود یا فقط جنبه هیجانی و تبلیغاتی دارد.
تعداد آدرسهای فعال: تعداد کاربران واقعی و فعال پروژه را نشان میدهد.
تعداد و حجم تراکنشها: نشاندهندهی کاربردپذیری و استفاده روزمره از توکن.
میانگین کارمزد شبکه: ترافیک و ارزش شبکه را مشخص میکند.
توکنومیکس (Tokenomics)
توکنومیکس یا اقتصاد توکنها، به ساختار کلی صدور، توزیع، مصرف و انگیزههای اقتصادی مربوط به توکن پروژه اشاره دارد. مهمترین جنبههای توکنومیکس نحوه تخصیص توکنها، زمانبندی آزادسازی و کاربرد توکن است. اینکه چند درصد توکن به تیم، سرمایهگذاران اولیه، جامعه و توسعه اختصاص یافته سوال مهمی است که باید پاسخ آن را پیدا کرد.
آیا توکنها به تدریج آزاد میشوند یا یکجا؟ آیا توکن برای پرداخت کارمزد، رایگیری در حاکمیت، استیکینگ یا سایر اهداف کاربرد دارد یا خیر؟! در بحث توکنومیکس سیاستهای ضدتورمی یا تورمی مثل مکانیزم سوزاندن توکن، کاهش پاداشها و… نیز اهمیت خودش را دارد، چون یک توکنومیکس منطقی و منصفانه باعث ایجاد انگیزهی پایدار برای مشارکت کاربران و سرمایهگذاران میشود.
وایتپیپر و نقشه راه (Whitepaper & Roadmap)
وایتپیپر سند رسمی پروژه است که شامل توضیح مفصل درباره اهداف، فناوری مورد استفاده، مشکلاتی که پروژه قصد حل آنها را دارد، ساختار فنی، توکنومیکس و تیم توسعهدهنده میباشد. مطالعهی دقیق این سند، درک روشنی از منطق پشت پروژه و نحوه اجرای آن ارائه میدهد.
نقشه راه (Roadmap) نیز برنامهریزی زمانی توسعه پروژه را نشان میدهد. چه مراحلی طی شده و چه اهدافی برای آینده در نظر گرفته شده است. بررسی اینکه آیا پروژه به تعهدات زمانی خود پایبند بوده یا خیر، یکی از فاکتورهای مهم در ارزیابی پروژه است.
ارتباطات و همکاریها (Communication)
میزان و نوع همکاریهایی که یک پروژه با شرکتهای دیگر، دانشگاهها، موسسات مالی یا دیگر پروژههای بلاکچینی دارد، نشانهای از اعتبار، مقبولیت و آیندهدار بودن آن پروژه است. مثلا همکاری با برندهای معتبر یا پذیرش رسمی توسط صرافیهای بزرگ، اعتبار فاندامنتال یک ارز دیجیتال را تقویت میکند. همچنین بررسی پروژههایی که در اکوسیستم پروژه اصلی ادغام شدهاند یا از فناوری آن استفاده میکنند، دید بهتری از میزان پذیرش بازار ارائه میدهد.
نحوه عملکرد تحلیل فاندامنتال
عملکرد تحلیل فاندامنتال بر اساس این اصل بازار است که “در کوتاهمدت نوسان خواهد داشت؛ اما در بلندمدت، به سمت ارزش واقعی حرکت میکند”. بنابراین، سرمایهگذارانی که از این نوع تحلیل استفاده میکنند، پروژههایی را پیدا میکنند که ارزش فعلی آنها پایینتر از ارزش واقعی است.
مراحل معمول تحلیل فاندامنتال
تحلیل فاندامنتال یک فرآیند چندمرحلهای است که با انتخاب یک پروژه مناسب برای بررسی آغاز میشود. در این مرحله، تحلیلگر پروژهای را انتخاب میکند که از نظر موضوع، پتانسیل رشد یا اهمیت بازار ارزش تحلیل داشته باشد. سپس نوبت به جمعآوری دادهها و اطلاعات فنی، اقتصادی و اجتماعی مرتبط با پروژه میرسد؛ از جمله ساختار فنی، میزان عرضه و تقاضا، شرایط اقتصادی حاکم، و پذیرش اجتماعی آن. گام بعدی ارزیابی اعتبار تیم توسعهدهنده و تجربه یا سوابق آنهاست، چون موفقیت پروژه تا حد زیادی به قابلیت و انگیزه تیم بستگی دارد.
در ادامه باید رقبا و بازار هدف پروژه بررسی شود تا جایگاه پروژه در بین سایر گزینههای مشابه مشخص گردد. تحلیل عملکرد تاریخی پروژه و برنامههای آینده نیز تصویری کلی از پایداری و جهتگیری آن در اختیار تحلیلگر قرار میدهد. در پایان، با تخمین ارزش واقعی پروژه و مقایسه آن با قیمت فعلی در بازار، به شناخت بهتری از ارزندگی سرمایهگذاری در آن پروژه خواهید رسید.

فرق تحلیل تکنیکال و فاندامنتال
تحلیل تکنیکال و فاندامنتال دو روش مختلف برای بررسی بازار هستند و هر کدام مزایا و محدودیتهای خود را دارند.
ویژگیها | تحلیل فاندامنتال | تحلیل تکنیکال |
تمرکز | ارزش واقعی و بنیادهای پروژه | نمودارها، قیمت و الگوهای گذشته |
مناسب | سرمایهگذاری بلندمدت | معاملات کوتاهمدت یا میانمدت |
دادههای مورد استفاده | وایتپیپر، تیم، تکنولوژی، توکنومیکس | قیمت، حجم معاملات، اندیکاتورها |
دیدگاه زمانی | بلندمدت | کوتاهمدت و میانمدت |
ترکیب هر دو روش به تحلیلگر دید کاملی از بازار میدهد و تصمیمگیری بهتری را رقم میزند.
چگونه تحلیل فاندامنتال انجام دهیم؟
برای شروع تحلیل فاندامنتال ارز دیجیتال مراحل زیر را به ترتیب انجام دهید:
انتخاب پروژه
اولین گام در تحلیل فاندامنتال، انتخاب پروژهای است که قصد تحلیل آن را دارید؛ پروژههایی را انتخاب کنید که یا در مراحل ابتدایی رشد قرار دارند یا بهتازگی توجه بازار را جلب کردهاند، چرا که این دسته از پروژهها پتانسیل رشد بالاتری دارند. همچنین انتخاب پروژهای که در حوزه تکنولوژی آینده (مثل دیفای، متاورس، هوش مصنوعی یا زیرساختهای بلاکچین) فعالیت دارد، در دید کلی انتخاب پروژه بهتری خواهد بود.
بررسی وایتپیپر
وایتپیپر سندی رسمی است که توسط تیم پروژه منتشر میشود و در آن اطلاعات جامعی درباره اهداف پروژه، مشکلاتی که قصد حل آنها را دارد، راهحل فنی پیشنهادی، ساختار توکن (Tokenomics)، نحوه تخصیص توکنها، نقشه راه (Roadmap) و موارد دیگر ارائه میشود. تحلیلگر باید با دقت این سند را بخواند و به دنبال نشانههایی از منطق قوی، قابلیت اجرایی، نوآوری و شفافیت باشد. وایتپیپر ضعیف یا مبهم نشاندهنده عدم شفافیت در پروژه است که احتمال کلاهبرداری را تقویت میکند.
تحلیل تیم و مشاوران
پشت هر پروژه موفق، یک تیم قدرتمند و باتجربه قرار دارد. بررسی سوابق حرفهای اعضای اصلی تیم (مانند توسعهدهنده اصلی، مدیرعامل، مشاوران فنی و اقتصادی) اهمیت زیادی دارد. پلتفرمهایی مثل LinkedIn، GitHub یا وبسایت رسمی پروژه میتوانند اطلاعات مفیدی درباره سوابق کاری، میزان تجربه، پروژههای گذشته و مشارکتهای قبلی اعضا ارائه دهند. اگر اعضای تیم ناشناس هستند یا اطلاعات شفافی ارائه نکرده باشند، یک زنگ خطر برای سرمایهگذاری محسوب میشود.
ارزیابی مشارکتها
بررسی شرکای تجاری و حامیان سرمایهگذاری از نکات کلیدی فاندامنتال است. همکاری با شرکتهای معتبر یا سرمایهگذاران ریسکپذیر مشهور (مانند Binance Labs، a16z یا Coinbase Ventures) اعتبار و آیندهدار بودن پروژه را تقویت میکند. وجود اسامی معتبر در بین شرکای پروژه نشان میدهد که افراد و سازمانهای حرفهای حاضر به پشتیبانی از آن هستند و این موضوع به افزایش اعتماد بازار منجر میشود.
تحلیل دادههای درون شبکه
دادههای درونشبکه یا on-chain اطلاعاتی هستند که به طور مستقیم از بلاکچین پروژه استخراج میشوند و دید دقیقی از وضعیت فعالیت و پویایی پروژه ارائه میدهند. با استفاده از ابزارهایی مانند Glassnode، Santiment یا Token Terminal شاخصهایی مثل تعداد آدرسهای فعال، حجم تراکنشها، نرخ نگهداری بلندمدت توکنها، میزان عرضه در گردش، نرخ سوزاندن توکن و جریان ورودی یا خروجی به صرافیها را تحلیل کنید. این دادهها کمک میکنند تا متوجه شوید پروژه چقدر مورد استفاده واقعی قرار میگیرد و فعالیت شبکه در چه سطحی قرار دارد.
بررسی جامعه و رسانهها
هیچ پروژهای بدون جامعه مخاطبان فعال، موفق نمیشود. بررسی میزان تعامل کاربران در شبکههای اجتماعی مانند توییتر، تلگرام، دیسکورد، ردیت و حتی یوتیوب، نشانگر علاقهمندی و مشارکت جامعه در پروژه است. پروژههایی که جامعهای پرشور و حمایتگر دارند، معمولا در شرایط سخت بازار نیز دوام بیشتری دارند و بهتر رشد میکنند. همچنین باید بررسی کرد که تیم پروژه چقدر در پاسخگویی و تعامل با کاربران فعال است و آیا به سؤالات و مشکلات پاسخ میدهد یا خیر.
مزایا و معایب تحلیل بنیادی ارزهای دیجیتال
مزایا و معایب تحلیل بنیادی یا فاندامنتال شامل موارد زیر میشود:
مزایای تحلیل فاندامنتال
- ارزیابی دقیقتر از ارزش واقعی پروژه
- کمک به تصمیمگیری بلندمدت
- درک بهتر از اهداف و مسیر پروژهها
- کشف پروژههای با پتانسیل بالا پیش از رشد قیمت
معایب تحلیل فاندامنتال
- نیازمند صرف زمان و دانش بالا
- تحلیل اطلاعات زیاد و گاهی متناقض
- کم اثر کردن نتایج تحلیلی با تغییرات سریع در فناوری
- دسترسی سخت به برخی دادهها
منابع تحلیل فاندامنتال ارز دیجیتال
برای جمعآوری اطلاعات معتبر در تحلیل فاندامنتال، استفاده از منابع دقیق و مطمئن ضروری است. برخی از این منابع مهم را در ادامه مقاله تشریح کردهایم:
کوین مارکت کپ (CoinMarketCap)
کوین مارکت کپ یکی از قدیمیترین منابع اطلاعاتی در حوزه ارزهای دیجیتال است که از سال ۲۰۱۳ فعالیت خود را آغاز کرده است. این پلتفرم اطلاعات دقیق و لحظهای درباره قیمت ارزها، حجم معاملات روزانه، ارزش بازار (Market Cap)، عرضه در گردش و سقف عرضه کل ارائه میدهد.
CoinMarketCap اطلاعات کاملی درباره صرافیهایی که آن ارز در آنها معامله میشود، میزان نقدینگی، جفتارزهای معاملاتی و دستهبندی پروژهها بر اساس کاربرد (مثل دیفای یا گیمینگ) ارائه میدهد. علاوه بر این، لینکهای رسمی پروژه مانند سایت، وایتپیپر و شبکههای اجتماعی نیز در صفحه هر توکن در دسترس است.
کوین گیکو (CoinGecko)
کوین گیکو نیز یکی از ابزارهای مهم و پرکاربرد برای پیگیری وضعیت بازار ارزهای دیجیتال است که از سال ۲۰۱۴ فعالیت خود را آغاز کرده. این سایت اطلاعاتی مشابه CoinMarketCap را ارائه میدهد؛ اما در برخی حوزهها جزئیات دقیقتری دارد. مثلا CoinGecko فعالیت توسعهدهندگان پروژه در گیتهاب، وضعیت جامعه کاربران، و امتیازهای تحلیلی ترکیبی را هم نمایش میدهد.
CoinGecko وبسایتی مستقل از صرافیها است و ارزهای جدید را سریعتر لیست میکند. این سایت همچنین API رایگان، رابط کاربری ساده و شفاف، و دستهبندیهای مفید پروژهها را در اختیار کاربران میگذارد. به همین دلیل، بسیاری از تحلیلگران حرفهای آن را به عنوان منبعی مستقل و دقیق برای بررسی اولیه پروژهها ترجیح میدهند.
مساری (Messari)
مساری یک پلتفرم حرفهای برای تحلیلهای عمیق و دادههای تحقیقی در حوزه رمزارزهاست. برخلاف CoinMarketCap که بیشتر روی دادههای کمی و لحظهای تمرکز دارد، Messari اطلاعات تحلیلی بلندمدت و تخصصیتری نشان میدهد. در این سایت میتوانید پروفایل کامل هر پروژه را شامل تاریخچه شکلگیری، اهداف فنی، ساختار تیم و سرمایهگذاران مشاهده کنید.
در Messari تحلیلهای فاندامنتال، گزارشهای دورهای و ارزیابیهای کیفی نیز در دسترس است. این سایت دارای فیلترهای پیشرفته برای مقایسه پروژهها بر اساس شاخصهایی مانند بازدهی سرمایه، درآمدزایی، نرخ تورم توکن، و موارد مشابه است.
گلسنود (Glassnode)
گلسنود یکی از تخصصیترین پلتفرمها در زمینه دادههای آنچین (on-chain) است. این دادهها از خود بلاکچین استخراج میشوند و تصویری واقعی از فعالیتهای واقعی شبکه به شما میدهند. با استفاده از Glassnode میزان فعالیت یک پروژه، چه تعداد کاربر واقعی دارد، تراکنشها چقدر در شبکه انجام میشوند و آیا کاربران در حال خرید و نگهداری هستند یا فروش و خروج سرمایه، قابل بررسی است.
Glassnode شاخصهای مهمی از جمله: تعداد آدرسهای فعال، حجم روزانه تراکنشها، جریان ورودی و خروجی توکنها به صرافیها، نسبت سود/ضرر سرمایهگذاران و نرخ انباشت توسط نهنگها را نشان میدهد که این به تحلیلگر کمک میکند تا تفاوت بین هیجانات بازار و استفاده واقعی از یک ارز دیجیتال را تشخیص دهند.
دیفای لاما (DeFiLlama)
دیفای لاما یکی از دقیقترین و معتبرترین وبسایتها برای بررسی شاخص TVL (Total Value Locked) یا میزان دارایی قفلشده در پروژههای دیفای است. این شاخص معیاری کلیدی برای سنجش میزان اعتماد و فعالیت کاربران در یک پلتفرم محسوب میشود.
DeFiLlama شبکههای بلاکچینی مختلف مثل اتریوم، آربیتروم، سولانا، آوالانچ را پوشش میدهد. TVL هر پروتکل را به تفکیک شبکه ببینید و تحلیل دقیقی از وضعیت کلی دیفای در هر بلاکچین بهدست آورید. این سایت بهدلیل سادگی، دقت بالا و تمرکز بر روی دادههای مالی دیفای، انتخاب اول بسیاری از تحلیلگران و کاربران حرفهای در این حوزه است.
وب سایت رسمی (Website)
هر پروژه بلاکچینی یک وبسایت رسمی دارد که منبع اولیه و معتبر برای دسترسی به اطلاعات بنیادی آن است. در این وبسایتها، وایتپیپر رسمی پروژه، نقشه راه توسعه (Roadmap)، اطلاعات تیم توسعهدهنده، اخبار رسمی، نسخههای نرمافزار، گزارشهای فصلی و مقالات فنی را پیدا کنید. بررسی دقیق این وبسایتها به شما امکان میدهد بفهمید آیا پروژه ساختار مشخص و برنامه توسعه دارد یا خیر، و اینکه چقدر به شفافیت اطلاعاتی و ارتباط با کاربران اهمیت میدهد.
شبکههای اجتماعی رسمی (Social Media)
پروژههای رمزارزی معمولا در پلتفرمهایی مانند توییتر، تلگرام، دیسکورد، ردیت و گاهی یوتیوب فعالیت دارند. با دنبال کردن این شبکهها، از جدیدترین بهروزرسانیها، اطلاعیهها، همکاریها و رویدادهای مهم پروژه مطلع شوید. علاوه بر آن، با بررسی واکنش کاربران و سطح تعامل جامعه، میزان پشتیبانی عمومی از پروژه را بسنجید. پروژههایی که جامعهی فعال، پاسخگو و پرانرژی دارند، در زمان بحران عملکرد بهتری از خود نشان میدهند.
جمعبندی
تحلیل فاندامنتال ارزهای دیجیتال یک ابزار قدرتمند برای درک بهتر از ارزش واقعی پروژهها و تصمیمگیری آگاهانه در سرمایهگذاری است. هرچند این نوع تحلیل نیاز به زمان و دقت دارد؛ اما در بلندمدت بازدهی بالایی خواهد داشت. ترکیب فاندامنتال با تکنیکال دید بهتری از پروژه و ریسکهای سرمایهگذاری میدهد. با یادگیری اصول تحلیل بنیادی، از پروژههای آیندهدار با پتانسیل رشد بالا بهرهمند شوید و سرمایهگذاری موفقتری داشته باشید.
در این مقاله تلاش کردیم پاسخ روشنی به تحلیل فاندامنتال چیست ارائه کنیم. یادگیری فاندامنتال برای سرمایهگذاری بلند مدت در ارزهای دیجیتال ضروری است و به شما کمک میکند تا با شناخت بیشتری بر روی یک پروژه سرمایهگذاری کنید.
سوالات متداول (FAQ)
تحلیل فاندامنتال ارزش ذاتی پروژه را از طریق بررسی تیم، فناوری، نقشه راه، توکنومیکس، دادههای آنچین و عوامل اقتصادی و اجتماعی تحلیل میکند.
تحلیل فاندامنتال روی ارزش واقعی پروژه در بلندمدت تمرکز دارد؛ در حالی که تحلیل تکنیکال بر حرکات قیمت و الگوهای نموداری در کوتاهمدت تمرکز میکند.
سایتهایی مثل CoinMarketCap، CoinGecko، Messari، Glassnode و وبسایت رسمی پروژه منابع اصلی اطلاعات هستند.
بهتره تحلیل فاندامنتال رو با تحلیل تکنیکال ترکیب کنید تا دید کاملتری از وضعیت پروژه و بازار داشته باشید.
برای سرمایهگذاران بلندمدت و کسانی که دنبال پروژههای آیندهدار هستند، تحلیل فاندامنتال ابزار ضروری است.