امروزه که واژه‌هایی مانند «بیت کوین»، «بلاک‌چین» و دیفای (DeFi) سر تیتر اخبار مالی را به خود اختصاص داده‌اند، درک پایه‌های اصلی اقتصاد جهانی اهمیت دوچندانی پیدا کرده است. این پایه‌ها، همان چیزی هستند که ما آن را تریدفای (TradFi) یا امور مالی سنتی می‌نامیم. تریدفای نه‌تنها گذشته‌ی اقتصاد ماست، بلکه همچنان بخش عظیمی از حال و آینده تعاملات مالی جهان را کنترل می‌کند. در این مقاله جامع، به عمق مفهوم تریدفای می‌رویم، آن را با رقبای مدرن مقایسه می‌کنیم و نگاهی دقیق به وضعیت آن در ایران خواهیم داشت.
تریدفای چیست؟
تریدفای (TradFi) مخفف عبارت انگلیسی Traditional Finance به معنای «امور مالی سنتی» است. این اصطلاح به کل سیستم مالی رایج و پذیرش انبوه اشاره دارد که دهه‌ها (و در برخی اشکال، قرن‌ها) بر اقتصاد جهان حاکم بوده است. وقتی از تریدفای چیست صحبت می‌کنیم، در واقع به بانک‌های تجاری، بانک‌های سرمایه‌گذاری، بورس‌های اوراق بهادار، شرکت‌های بیمه و نهادهای نظارتی اشاره داریم که ستون فقرات اقتصاد مدرن را تشکیل می‌دهند.
در سیستم های تریدفای، ساختار به صورت کاملاً متمرکز (Centralized) طراحی شده است. این بدان معناست که برای هر تراکنش یا فعالیت مالی، شما نیاز به یک واسطه مورد اعتماد دارید. این واسطه‌ها قدرت تایید، رد و نظارت بر تمامی تراکنش‌ها را دارند و بدون اجازه آن‌ها، هیچ پول یا ارزشی جابه‌جا نمی‌شود.
مقاله مرتبط: تفاوت سیفای و دیفای
مکانیزم عملکرد تریدفای
در تریدفای، جریان پول و ارزش توسط نهادهای مرکزی کنترل می‌شود و فرآیندها به شدت وابسته به لایه‌های میانی هستند. بیایید یک مثال ساده بزنیم تا ببینیم در عمل تریدفای چیست:
وقتی شما می‌خواهید پولی را برای دوستی کارت‌به‌کارت کنید، مستقیماً پول را به او نمی‌دهید و در واقع هیچ پول فیزیکی در لحظه جابه‌جا نمی‌شود. فرآیند به این شکل است:
۱. شما به بانک خود دستور پرداخت می‌دهید.
۲. بانک شما موجودی حساب را چک کرده و مبلغ را کسر می‌کند (تغییر در پایگاه داده).
۳. بانک از طریق یک شبکه پرداخت مرکزی و واسط (مثل شبکه شتاب در ایران یا SWIFT در سطح جهانی) با بانک مقصد ارتباط برقرار می‌کند.
۴. بانک مقصد تراکنش را تایید کرده و عدد را به حساب دوست شما اضافه می‌کند.
این پروسه نشان‌دهنده قلب تپنده TradFi، یعنی واسطه‌گری است. تمام قدرت در دست این واسطه‌ها بوده و آن‌ها هستند که دفتر کل (Ledger) را مدیریت می‌کنند.
بازیگران اصلی تریدفای
برای درک عمیق‌تر سیستم های تریدفای، باید بازیگران اصلی آن را بشناسیم:
- بانک‌های مرکزی: مانند فدرال رزرو آمریکا یا بانک مرکزی ایران که سیاست‌های پولی، چاپ پول و نرخ بهره را تعیین می‌کنند. آن‌ها راس هرم تریدفای هستند.
- بانک‌های تجاری: نهادهایی که سپرده‌های مردم را می‌پذیرند و به متقاضیان وام می‌دهند. این‌ها همان بانک‌هایی هستند که ما هر روز با آن‌ها سروکار داریم.
- بانک‌های سرمایه‌گذاری: مشاوران مالی بزرگی که به شرکت‌ها برای ورود به بورس، انتشار اوراق قرضه یا ادغام با شرکت‌های دیگر کمک می‌کنند.
- فین‌تک‌ها (FinTech): شرکت‌هایی مانند پی‌پل (PayPal) یا نئوبانک‌ها. اگرچه این‌ها مدرن هستند، اما چون بر بستر ارزهای فیات (بدون پشتوانه طلا و متمرکز) و زیر نظر بانک مرکزی کار می‌کنند، همچنان بخشی از تریدفای محسوب می‌شوند.
ویژگی های تریدفای
شناخت ویژگی های تریدفای به ما کمک می‌کند تا بفهمیم چرا با وجود ظهور کریپتوکارنسی، این سیستم همچنان قدرتمند باقی مانده است. سیستم های تریدفای بر اساس چند اصل کلیدی بنا شده‌اند که اعتماد عمومی را جلب می‌کنند:
۱. تمرکزگرایی (Centralization)
مهم‌ترین ویژگی تریدفای تمرکز است. یک مرجع واحد (مانند مدیرعامل بانک، هیئت مدیره بورس یا دولت) تصمیم‌گیرنده نهایی است. این ویژگی باعث می‌شود مدیریت بحران‌ها راحت‌تر باشد و در صورت بروز اشتباه، یک نهاد مشخص مسئولیت را بر عهده بگیرد، اما در عین حال خطر فساد، ناکارآمدی بوروکراتیک یا سانسور مالی را نیز افزایش می‌دهد.
۲. احراز هویت و نظارت قانونی (KYC & AML)
در تریدفای، ناشناس بودن معنایی ندارد. قوانین KYC (احراز هویت مشتری) و AML (مبارزه با پولشویی) به شدت اجرا می‌شوند. شما نمی‌توانید بدون ارائه کارت ملی، آدرس و مدارک هویتی حساب باز کنید. این ویژگی امنیت اجتماعی را بالا برده و از جرایم مالی جلوگیری می‌کند، اما حریم خصوصی مطلق را از بین می‌برد.
۳. حضانت دارایی (Custodianship)
در سیستم سنتی، شما مالک واقعی و فیزیکی پول خود در لحظه نیستید؛ بانک نگهدارنده (Custodian) پول شماست. بانک متعهد می‌شود هر زمان که خواستید پول را به شما بدهد، اما در عمل پول شما نزد آن‌هاست و با آن سرمایه‌گذاری می‌کنند. در واقع رابطه شما با بانک، رابطه طلبکار و بدهکار است.
۴. امنیت و بیمه سپرده‌ها
یکی از جذاب‌ترین ویژگی‌های تریدفای برای عموم مردم، وجود بیمه‌ها و ضمانت‌های دولتی است. اگر بانکی ورشکست شود یا مورد سرقت قرار گیرد، معمولاً نهادهای دولتی (مانند صندوق ضمانت سپرده‌ها) تا سقف مشخصی از پول مردم را بازمی‌گردانند. این «شبکه ایمنی» در دنیای دیفای معمولاً وجود ندارد و کاربر شخصاً مسئول امنیت دارایی خود است.
۵. دسترسی جغرافیایی و فیزیکی
تریدفای با دنیای فیزیکی گره خورده است. وجود شعب فیزیکی، دستگاه‌های خودپرداز (ATM) و تعامل چهره‌به‌چهره با کارمندان بانک، برای نسل‌های قدیمی‌تر و کسانی که با تکنولوژی راحت نیستند، مزیتی بزرگ و اطمینان‌بخش محسوب می‌شود.
مقایسه DeFi و TradFi
شاید پرتکرارترین بحث در محافل اقتصادی امروز، نبرد بین «امور مالی غیرمتمرکز» و «امور مالی سنتی» باشد. برای درک عمیق‌تر اینکه تریدفای چیست، باید آن را در آینه دیفای ببینیم و تفاوت‌های بنیادین آن‌ها را بررسی کنیم.
جدول زیر تفاوت‌های اصلی این دو مورد مذکور را نشان می‌دهد:
| ویژگی | تریدفای (TradFi) | دیفای (DeFi) |
| کنترل و مدیریت | متمرکز (توسط بانک‌ها و دولت‌ها) | غیرمتمرکز (توسط کدهای برنامه‌نویسی و جامعه) |
| واسطه‌ها | وجود واسطه ضروری است | حذف واسطه‌ها (همتا به همتا یا Peer-to-Peer) |
| شفافیت | پایین (دفاتر کل خصوصی هستند) | بسیار بالا (تراکنش‌ها روی بلاک‌چین ثبت می‌شوند) |
| دسترسی | نیاز به مجوز و احراز هویت | آزاد برای همه (بدون مرز و مجوز) |
| حضانت دارایی | بانک مسئول دارایی شماست | شما مسئول دارایی خود هستید (کیف پول شخصی) |
| ساعات کاری | محدود به ساعات اداری (برای برخی خدمات) | ۲۴ ساعت شبانه‌روز و ۷ روز هفته |
| کارمزدها | متغیر و گاهی بالا (هزینه سربار شعب) | متغیر (بسته به شلوغی شبکه بلاک‌چین) |
| قابلیت برگشت | تراکنش‌ها قابل پیگیری و برگشت هستند | تراکنش‌ها معمولاً غیرقابل برگشت‌اند |
تحلیل مقایسه
در سیستم های تریدفای، اولویت با «ثبات» و «قانون‌مندی» است. اگر کارت بانکی شما دزدیده شود یا اشتباهی پولی واریز کنید، می‌توانید با مراجعه به دادگاه یا بانک آن را پیگیری کنید، کارت را بسوزانید و پول خود را پس بگیرید. اما در دیفای، اگر کلید خصوصی کیف پول خود را گم کنید یا پولی را به آدرس اشتباه بفرستید، تقریباً هیچ راه برگشتی وجود ندارد.
از سوی دیگر، دیفای «برابری مالی» را به ارمغان می‌آورد. در تریدفای، دسترسی به وام‌های کلان یا فرصت‌های سرمایه‌گذاری با سود بالا معمولاً مختص ثروتمندان یا افراد دارای اعتبار بانکی بالاست (Credit Score)، اما در دیفای هر کسی با هر میزان سرمایه می‌تواند در استخرهای نقدینگی شرکت کند و وام بگیرد.
مقاله مرتبط: چگونه بفهمیم ارز دیجیتال بالا می رود؟
وضعیت تریدفای در ایران
وقتی صحبت از تریدفای در ایران می‌شود، با سیستمی مواجه هستیم که ترکیبی از زیرساخت‌های فنی نسبتاً پیشرفته و چالش‌های اقتصادی کلان است.
۱. ساختار بانکداری و شبکه پرداخت
ایران یکی از پیشرفته‌ترین و یکپارچه‌ترین زیرساخت‌های پرداخت الکترونیک در منطقه خاورمیانه را دارد. شبکه «شتاب» و «شاپرک» نمونه‌های بارز موفقیت فنی تریدفای در ایران هستند. ضریب نفوذ کارت‌های بانکی، پایانه‌های فروش (POS) و درگاه‌های پرداخت اینترنتی در ایران بسیار بالاست و انتقال وجه در کسری از ثانیه انجام می‌شود. همچنین ظهور نئوبانک‌ها (مانند بلوبانک، بانکینو و…) نشان می‌دهد که تریدفای در ایران در حال پوست‌اندازی و حرکت به سمت دیجیتالی شدن کامل است، هرچند همچنان هسته مرکزی آن سنتی و وابسته به بانک مرکزی است.
۲. بورس اوراق بهادار تهران
بازار سرمایه ایران یکی دیگر از ارکان اصلی تریدفای داخلی است. این بازار اگرچه نسبت به بازارهای جهانی کوچک‌تر بوده و نوسانات ناشی از تصمیمات دستوری و دولتی در آن زیاد است، اما همچنان اصلی‌ترین مجرا برای تامین مالی شرکت‌های بزرگ ایرانی و جذب نقدینگی سرگردان مردم محسوب می‌شود.
۳. چالش‌های خاص تریدفای در ایران
- تورم و نرخ بهره منفی: یکی از بزرگترین مشکلات سیستم های تریدفای در ایران، نرخ بهره دستوری بوده که معمولاً بسیار پایین‌تر از نرخ تورم واقعی است. این موضوع باعث می‌شود نگهداری پول در بانک (سپرده‌گذاری TradFi) عملاً منجر به کاهش قدرت خرید سپرده‌گذار شود. این پدیده مردم را به سمت بازارهای موازی و گاهاً پرریسک هدایت می‌کند.
- تحریم‌ها و عدم اتصال جهانی: قطع ارتباط سیستم بانکی ایران با شبکه جهانی SWIFT و عدم پذیرش FATF باعث شده است تریدفای ایران به صورت یک جزیره جداافتاده عمل کند. تجار و کاربران ایرانی نمی‌توانند به راحتی با اقتصاد جهانی تعامل داشته باشند. این موضوع، ناخواسته جذابیت استفاده از رمزارزها (تتر و بیت‌کوین) را برای دور زدن محدودیت‌های تریدفای افزایش داده است.
- قوانین دست‌وپاگیر: با وجود پیشرفت‌های فنی، فرآیندهای اداری، صدور مجوزها و بروکراسی در سیستم بانکی و بیمه‌ای ایران همچنان سنتی، زمان‌بر و گاهی فرسایشی است.
نقش اعتماد و قانون گذاری در تریدفای
شاید بپرسید چرا با وجود تکنولوژی‌های نوین، مردم همچنان بخش عمده ثروت خود را در سیستم های تریدفای نگه می‌دارند؟ پاسخ در یک کلمه خلاصه می‌شود: و آن هم اعتماد (Trust) است.
اعتماد نهادی در مقابل اعتماد الگوریتمی
در پاسخ به سوال تریدفای چیست، باید گفت تریدفای یک «سیستم مبتنی بر اعتماد به انسان‌ها و نهادها» است. مردم به بانک مرکزی اعتماد دارند که ارزش پول ملی را حفظ کند (یا حداقل مسئولیت آن را بپذیرد). مردم به قوه قضاییه اعتماد دارند که اگر بانک تخلف کرد، حقشان را بگیرد.
در مقابل، دیفای بر «اعتماد به کد» و ریاضیات استوار است. اما کدها هم ممکن است باگ داشته باشند و هک شوند. برای عموم مردم، اعتماد به یک ساختمان سنگی و دارای مجوز (بانک) بسیار ملموس‌تر و راحت‌تر از اعتماد به یک قرارداد هوشمند (Smart Contract)نوشته شده توسط برنامه‌نویسان ناشناس است.
قانون‌گذاری: شمشیر دو لبه
قانون‌گذاری در تریدفای نقش حیاتی و دوگانه‌ای دارد:
۱. محافظت از مصرف‌کننده: قوانین سخت‌گیرانه‌ای که بانک‌ها را ملزم به حفظ «ذخایر قانونی» نزد بانک مرکزی می‌کند، مانع از ورشکستگی‌های دومینو‌وار می‌شود و ثبات اقتصادی را تضمین می‌کند.
۲. مبارزه با جرایم: سیستم TradFi ابزار اصلی دولت‌ها برای رصد تراکنش‌ها، جلوگیری از فرار مالیاتی و مبارزه با پولشویی است.
۳. کند کردن نوآوری: از طرف دیگر، قوانین دست و پاگیر و محافظه‌کارانه باعث می‌شود ورود تکنولوژی‌های جدید به تریدفای بسیار کند باشد. نوآوری در تریدفای معمولاً باید از فیلتر هزاران قانون عبور کند، در حالی که در دیفای نوآوری با سرعت بالا رخ می‌دهد.
آینده
به نظر می‌رسد آینده مالی جهان، حذف تریدفای یا جایگزینی کامل آن با دیفای نیست، بلکه ادغام این دو است. بانک‌های بزرگ (TradFi) در حال پذیرش تکنولوژی بلاک‌چین برای تسویه حساب‌های بین‌بانکی سریع‌تر هستند و پلتفرم‌های دیفای در حال پذیرش برخی قوانین احراز هویت (KYC) برای جذب سرمایه‌گذاران بزرگ و قانونی (Institutional Investors) هستند. این نقطه تلاقی، جایی است که «اعتماد قانونی» تریدفای با «کارایی تکنولوژیک» دیفای ترکیب می‌شود تا سیستم مالی کارآمدتری را بسازد.
جمع‌بندی
تریدفای، همان سیستم مالی است که تمدن مدرن را بنا کرده است. از ویژگی‌های بارز آن می‌توان به تمرکز، نظارت قانونی، امنیت مبتنی بر نهادهای واسط و قابلیت پیگیری قضایی اشاره کرد. اگرچه در مقایسه با دیفای، سرعت کمتر، شفافیت پایین‌تر و هزینه‌های واسطه‌گری بیشتری دارد، اما به دلیل وجود «شبکه ایمنی دولتی» و «سادگی استفاده»، همچنان انتخاب اول اکثریت مردم جهان و ایران است. درک دقیق اینکه تریدفای چیست و چه نقاط قوت و ضعفی دارد، به ما کمک می‌کند تا سبد دارایی خود را هوشمندانه‌تر بین دنیای سنتی (برای امنیت و ثبات) و دنیای دیجیتال (برای رشد و بازدهی) تقسیم کنیم.
